شیر مادر یکی از بهترین منابع تغذیه برای نوزادان است و دارای خواص بینظیری است. این شیر غنی از ویتامینها، مواد معدنی، پروتئینها و چربیهای سالم است که تمام نیازهای غذایی نوزاد را تأمین میکند. علاوه بر تأمین مواد مغذی، شیر مادر به تقویت سیستم ایمنی نوزاد کمک میکند. که در ادامه، به بررسی نکات و فواید بیشتری میپردازیم.
شیر مادر چگونه تولید و ترشح میشود؟
شیر مادر از غدد شیری که در بافت پستان قرار دارند تولید میشود. تولید شیر تحت تأثیر هورمونها قرار دارد که مهمترین آنها پرولاکتین و اکسیتوسین هستند. پرولاکتین که از غده هیپوفیز ترشح میشود، نقش اصلی در تولید شیر را دارد. پس از زایمان، سطح پرولاکتین در بدن مادر افزایش مییابد و باعث تحریک غدد شیری به تولید شیر میشود. هنگامی که نوزاد پستان مادر را میمکد، سیگنالی به مغز ارسال میشود که باعث ترشح هورمون اکسیتوسین میشود. اکسیتوسین باعث انقباض مجاری شیری میشود و در نتیجه شیر از پستان خارج میشود.

خواص شیر مادر
شیر مادر منبع غنی از مواد مغذی و ترکیبات بیولوژیک فعال است که برای رشد و توسعه سالم نوزاد حیاتی است. برخی از خواص اصلی شیر مادر عبارتند از:
تقویت سیستم ایمنی
شیر مادر حاوی آنتیبادیها، گلبولهای سفید، و سایر ترکیبات ایمنیزا است که نوزاد را در برابر بیماریهای عفونی و ویروسی محافظت میکنند. در نتیجه شیر مادر به تقویت سیستم ایمنی بدن نوزاد کمک میکند.
کاهش خطر بیماریها
نوزادانی که با شیر مادر تغذیه میشوند، به طور قابل توجهی خطر کمتری برای ابتلا به عفونتهای گوش، عفونتهای دستگاه تنفسی، اسهال و عفونتهای معده و روده دارند.
حاوی پروتئینهای مناسب
پروتئینهای شیر مادر بهسادگی توسط بدن نوزاد جذب میشوند و شامل پروتئینهای ضروری برای رشد و توسعه عضلات، استخوانها و بافتهای دیگر است. این پروتئینها به نوزاد کمک میکنند تا بهخوبی رشد کند و انرژی لازم برای فعالیت را تأمین کند.
چربیهای سالم
شیر مادر حاوی چربیهای ضروری مانند امگا-۳ است که برای رشد مغز و سیستم عصبی نوزاد بسیار مهم است. این چربیها به توسعه و بهبود عملکرد شناختی نوزاد کمک میکنند و نقش اساسی در فرآیند یادگیری و حافظه ایفا میکنند.
کربوهیدراتها و قند لاکتوز
لاکتوز موجود در شیر مادر انرژی لازم برای فعالیتهای روزانه نوزاد را فراهم میکند و به رشد مغز نیز کمک میکند. این قند طبیعی به راحتی توسط دستگاه گوارش نوزاد هضم میشود و منبع مهمی از انرژی است که برای فعالیتهای جسمی و شناختی او ضروری است.
به این ترتیب، تغذیه با شیر مادر نه تنها نیازهای تغذیهای نوزاد را برآورده میکند، بلکه از جنبههای مختلف سلامتی او نیز محافطت میکند.
اهمیت تغذیه کودک با شیر مادر
تغذیه کودک با شیر مادر به دلایل مختلف اهمیت دارد. از جمله:
رشد و تکامل سالمتر
شیر مادر تمامی مواد مغذی مورد نیاز نوزاد را در مراحل اولیه زندگی فراهم میکند و به رشد و تکامل بهتر مغز و بدن کودک کمک میکند.
پیوند عاطفی مادر و کودک
تغذیه از شیر مادر فرصتی برای ایجاد ارتباط عمیقتر بین مادر و کودک است. تماس فیزیکی و نزدیکی عاطفی ایجاد شده در حین شیردهی میتواند بر سلامت روانی و عاطفی کودک اثر مثبتی بگذارد.
پیشگیری از آلرژیها
شیر مادر به کاهش خطر ابتلا به آلرژیها و حساسیتهای غذایی در کودکان کمک میکند و از ایجاد مشکلاتی مانند آسم و اگزما جلوگیری میکند.
کاهش خطر چاقی در آینده
کودکانی که با شیر مادر تغذیه میشوند، به دلیل تنظیم بهتر متابولیسم و الگوی تغذیه مناسبتر، احتمال کمتری برای ابتلا به چاقی در دوران کودکی و بزرگسالی دارند.
تا چه سنی کودک میتواند از شیر مادر تغذیه کند؟
سازمان بهداشت جهانی توصیه میکند که کودک تا سن شش ماهگی بهطور انحصاری با شیر مادر تغذیه شود و پس از آن نیز تا دو سالگی به همراه غذاهای مکمل همچنان از شیر مادر بهرهمند باشد. این زمانبندی به دلیل نیازهای تغذیهای کودک و مزایای شیردهی برای رشد و توسعه او توصیه میشود. اگر مادر و کودک علاقه داشته باشند، میتوان این مدت زمان را بیشتر از دو سال ادامه داد، هرچند که مقدار تغذیه و نیازهای غذایی کودک با گذشت زمان تغییر میکند.
راهکارهای افزایش شیر مادر
بعضی از مادران ممکن است با مشکلاتی در تولید شیر کافی مواجه شوند، اما چندین راهکار وجود دارد که میتواند به افزایش شیر مادر کمک کند:

تغذیه منظم و کامل نوزاد
هر چه نوزاد بیشتر شیر بخورد، بدن مادر بیشتر تشویق به تولید شیر میشود. تغذیه نوزاد در فواصل منظم و تخلیه کامل پستان میتواند به افزایش تولید شیر کمک کند.
آب و مایعات کافی
نوشیدن آب و مایعات کافی برای تولید شیر بسیار مهم است. توصیه میشود مادران روزانه به مقدار کافی آب مصرف کنند تا بدنشان بتواند شیر کافی تولید کند. این نکته را نیز نباید فراموش کرد که گاهی اوقات حس گرسنگی و تشنگی در دوران شیردهی ممکن است با هم اشتباه گرفته شوند، بنابراین حفظ میزان کافی مایعات در بدن میتواند به بهبود کیفیت شیر و افزایش تولید آن کمک کند. بهعلاوه، مصرف مایعات به مادران کمک میکند تا احساس خوبی داشته باشند و انرژی لازم برای مراقبت از نوزاد خود را حفظ کنند.
تغذیه سالم و متعادل
مصرف مواد غذایی با پروتئین و ویتامینهای کافی، از جمله گوشت بدون چربی، سبزیجات، میوهها و غلات کامل، به تأمین مواد مغذی برای تولید شیر کمک میکند.
افزایش شیر مادر با استراحت و کاهش استرس
استراحت کافی و کاهش استرس از عوامل مهم در تولید شیر است. استرس میتواند تأثیر منفی بر تولید شیر بگذارد، بنابراین ایجاد آرامش و استراحت منظم برای مادران اهمیت دارد.
افزایش شیر مادر با استفاده از داروهای گیاهی
برخی از گیاهان مثل رازیانه، شنبلیله و سیاهدانه بهعنوان محرکهای طبیعی تولید شیر شناخته میشوند، هرچند مصرف آنها باید با مشورت پزشک انجام شود. این دارو ها تحت عنوان "شیر افزا" به صورت قطره های خوراکی یا کپسول و یا پودر، در داروخانه فارم آنلاین موجود است، مانند:
کدام مکملها کیفیت شیر مادر را بهبود میدهند؟
اگرچه بیشتر مادران نیازی به مکملهای خاصی ندارند، اما برخی مکملها میتوانند به بهبود کیفیت شیر کمک کنند:
- ویتامین D: ویتامین D برای رشد و سلامت استخوانها و دندانهای نوزاد ضروری است. اگر مادر ویتامین D کافی مصرف نکند، ممکن است نوزاد نیاز به مکمل ویتامین D داشته باشد.
- امگا-۳: اسیدهای چرب امگا-۳ موجود در مکملهای روغن ماهی به بهبود کیفیت چربی در شیر مادر کمک کرده و برای رشد مغز نوزاد مفید است.
- کلسیم و منیزیم: این مواد معدنی برای سلامت استخوانها و جلوگیری از کاهش کلسیم بدن مادر در دوران شیردهی اهمیت دارند و میتوانند در صورت نیاز تحت نظر پزشک مصرف شوند.
- ویتامینهای گروه B: این ویتامینها به تأمین انرژی و حفظ سطح مناسب قند خون در مادر کمک میکنند و میتوانند تأثیر مثبتی بر کیفیت شیر مادر داشته باشند.
تغذیه مادر در دوران شیردهی چگونه باشد؟
تغذیه مادر در دوران شیردهی تأثیر زیادی بر کیفیت و مقدار شیر دارد. یک رژیم غذایی مناسب برای مادر شیرده باید شامل مواد مغذی مورد نیاز بدن باشد:
- پروتئینها: پروتئینهای موجود در گوشت، تخممرغ، لبنیات و حبوبات برای تأمین اسیدهای آمینه ضروری و بهبود کیفیت شیر مفید هستند.
- میوهها و سبزیجات: میوهها و سبزیجات تازه سرشار از ویتامینها و مواد معدنی هستند که به حفظ سطح انرژی و تأمین نیازهای تغذیهای مادر و نوزاد کمک میکنند.
- غلات کامل: غلات کامل مانند نان سبوسدار، برنج قهوهای و جو به تأمین کربوهیدراتهای پیچیده و فیبر لازم برای مادر کمک میکنند و سطح انرژی او را در طی روز بالا نگه میدارند.
- چربیهای سالم: چربیهای مفید مانند روغن زیتون، آووکادو و آجیلها به تأمین اسیدهای چرب ضروری که برای رشد مغز نوزاد ضروریاند، کمک میکنند.
- مایعات کافی: مصرف مایعات کافی، بهویژه آب، برای حفظ تولید شیر در مادران شیرده اهمیت بالایی دارد. مادران باید روزانه مقدار مناسبی آب بنوشند تا از کمآبی جلوگیری کنند.
۸ مزیت شیردهی برای مادر
شیردهی به نوزادان جدای از اثر شگرف آن برای کودک ، برای مادر نیز فواید زیادی به همراه دارد. بررسی مزایای شیردهی برای مادر و اهمیت این امر از جنبههای مختلف جسمانی، روانی و حتی اجتماعی و اقتصادی بسیار روشن است که در ادامه به برخی از آنها می پردازیم. این مزایا، شیردهی را به انتخابی مؤثر و با ارزش برای مادرانی تبدیل کرده است که به سلامت خود و فرزندشان اهمیت میدهند.
- کاهش خطر ابتلا به بیماریهای مزمن
- کمک به کاهش وزن بعد از زایمان
- بهبود سلامت روانی و کاهش خطر افسردگی
- تقویت ارتباط مادر و کودک
- بهبود بهداشت و سلامت عمومی مادر
- کاهش هزینههای درمانی و اقتصادی
- فواید شیردهی در تنظیم قاعدگی و تعادل هورمونی
- فواید بلندمدت برای سلامت مادر در دوران سالمندی
کاهش خطر ابتلا به بیماریهای مزمن
شیردهی به طور قابل توجهی احتمال ابتلای مادر به بیماریهای مزمن مانند سرطان سینه و تخمدان، دیابت نوع ۲ و بیماریهای قلبی را کاهش میدهد. مطالعات نشان دادهاند که مادرانی که به فرزندان خود شیر میدهند، با هر ماه شیردهی خطر ابتلا به سرطان سینه و تخمدان در آنها کمتر میشود. این کاهش خطر به دلیل تغییرات هورمونی ناشی از شیردهی است که میتواند رشد سلولهای سرطانی را مهار کند. همچنین، شیردهی باعث کاهش سطح انسولین خون میشود که این مسئله خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ را کاهش میدهد.
کمک به کاهش وزن بعد از زایمان
یکی از مشکلاتی که بسیاری از مادران پس از زایمان با آن مواجه میشوند، افزایش وزن است. شیردهی به دلیل مصرف کالری بیشتر و کمک به سوختوساز بدن، به کاهش وزن طبیعی مادر کمک میکند. در واقع، شیردهی باعث سوختن کالریهای اضافی در بدن میشود که به بازگشت به وزن پیش از بارداری کمک میکند. این امر میتواند انگیزهای قوی برای مادرانی باشد که به دنبال راهی طبیعی برای کاهش وزن پس از زایمان هستند.
بهبود سلامت روانی و کاهش خطر افسردگی
شیردهی نه تنها فواید جسمی بلکه تأثیرات روانی مثبتی نیز بر مادر دارد. فرایند شیردهی باعث ترشح هورمونهایی مانند اکسیتوسین و پرولاکتین میشود که موجب کاهش استرس و بهبود خلق و خوی مادر میگردند. اکسیتوسین که به عنوان «هورمون عشق» نیز شناخته میشود، احساس پیوند و تعلق بین مادر و نوزاد را تقویت میکند و در کاهش خطر افسردگی پس از زایمان نقش مؤثری ایفا میکند. مادرانی که شیردهی میکنند، به دلیل احساس تعلق و آرامش حاصل از این فرایند، کمتر دچار استرس و اضطراب میشوند و این موضوع به سلامت روانی آنها کمک میکند.
تقویت ارتباط مادر و کودک
شیردهی به عنوان یک فرایند طبیعی به تقویت رابطه عاطفی بین مادر و نوزاد کمک میکند. تماس نزدیک فیزیکی و چشم در چشم شدن با نوزاد حین شیردهی، باعث ایجاد احساس امنیت و پیوند عاطفی قویتری بین مادر و فرزند میشود. این ارتباط عاطفی نه تنها در سالهای اولیه زندگی کودک بلکه در دوران نوجوانی و جوانی نیز تأثیرات مثبت خود را نشان میدهد.
بهبود بهداشت و سلامت عمومی مادر
مطالعات نشان میدهند که شیردهی در برخی موارد باعث کاهش خطر خونریزیهای پس از زایمان میشود. شیردهی باعث ترشح هورمون اکسیتوسین میشود که به انقباض رحم و بازگشت آن به اندازه طبیعی کمک میکند. این امر نه تنها خونریزی را کاهش میدهد، بلکه خطر عفونتهای مربوط به زایمان را نیز کم میکند و موجب بهبود سریعتر وضعیت فیزیکی مادر میشود.
کاهش هزینههای درمانی و اقتصادی
شیردهی از نظر اقتصادی نیز برای خانوادهها و جامعه مفید است. شیردهی به معنی نیاز کمتر به خرید شیر خشک، لوازم مربوط به تغذیه مصنوعی و هزینههای درمانی برای بیماریهایی است که ممکن است در صورت عدم شیردهی برای کودک یا مادر رخ دهد. شیر مادر حاوی ترکیباتی است که سیستم ایمنی کودک را تقویت میکند و احتمال ابتلا به عفونتها و بیماریهای مختلف را کاهش میدهد، که این امر باعث صرفهجویی در هزینههای درمانی میشود.
فواید شیردهی در تنظیم قاعدگی و تعادل هورمونی
شیردهی به تأخیر در بازگشت قاعدگی مادر کمک میکند. این تأخیر به دلیل تغییرات هورمونی ناشی از شیردهی و ترشح هورمون پرولاکتین است که تخمکگذاری را مهار میکند. از طرفی، شیردهی به تعادل بهتر هورمونی در بدن مادر کمک میکند و باعث کاهش علائم سندرم پیش از قاعدگی میشود. برخی تحقیقات نشان میدهند که این دورههای تأخیر در قاعدگی نیز میتوانند خطر ابتلا به برخی سرطانهای مرتبط با هورمونها را در مادر کاهش دهند.
فواید بلندمدت برای سلامت مادر در دوران سالمندی
تحقیقات نشان میدهند که شیردهی نه تنها در زمان بلافاصله پس از زایمان بلکه در بلندمدت نیز به سلامت مادر کمک میکند. مادرانی که شیردهی کردهاند، در سنین بالاتر کمتر به مشکلات استخوانی و پوکی استخوان مبتلا میشوند. همچنین، مطالعات نشان دادهاند که خطر ابتلا به آلزایمر و دیگر بیماریهای زوال عقل نیز در مادرانی که سابقه شیردهی دارند، کاهش مییابد. این فواید بلندمدت نشان میدهند که شیردهی تأثیراتی مثبت و ماندگار بر سلامتی مادر دارد.
منابع :
- Webmed/Breast feeding; Medically Reviewed by Jabeen Begum, MD on December 14, 2023
- WHO سازمان بهداشت جهانی
تهیه شده توسط: تیم تولید محتوای فارم آنلاین