بیماری خودایمنی چیست؟ بررسی علل، درمان و انواع بیماری‌های خودایمنی
سیستم ایمنی مجموعه‌ای پویا و پیچیده است که وظیفه آن دفاع از بدن در برابر عوامل خارجی مانند ویروس‌ها، باکتری‌ها، قارچ‌ها و سموم است. گاهی این سیستم دچار اختلال می‌شود که به آن بیماری خودایمنی گفته می‌شود. این سیستم پیچیده با کمک سلول‌های اختصاصی مانند لنفوسیت‌های T و B، ماکروفاژها، نوتروفیِل‌ها و محصولات شیمیایی مانند سیتوکین‌ها و ایمونوگلوبولین‌ها به طور هوشمند با مهاجمان مقابله می‌کند.
حالت طبیعی سیستم ایمنی بدن: سیستم ایمنی با تشخیص درستِ «خود» و «غیرخود»، فقط علیه عوامل بیگانه واکنش نشان می‌دهد.
آنچه در این مقاله می‌خوانیم:
- خودایمنی چیست؟
- عوامل مؤثر در بیماری خودایمنی
- بیماری‌های خودایمنی کدامند؟
- جدول دسته‌بندی بیماری‌های خودایمنی بر اساس ارگان درگیر
- شیوع بیماری‌های خودایمنی در گروه سنی و جنسیت
- درمان بیماری‌های خودایمنی
- آیا درمان قطعی در بیماری خودایمنی وجود دارد؟
- ارتباط کمبود ویتامین/املاح و بیماری‌های خودایمنی
- مکمل‌ها و تغذیه مفید در بیماری های خود ایمنی
- توصیه‌های مهم در بیماری خودایمنی
خودایمنی چیست؟
خودایمنی زمانی رخ می‌دهد که سیستم ایمنی این تمایز را از دست می‌دهد، یعنی علیه سلول‌ها یا بافت‌های سالم بدن حمله می‌کند؛ این امر منتهی به التهاب، تخریب بافت‌ها و عملکرد ناقص آنها می‌گردد.
عوامل مؤثر در بیماری خودایمنی
عوامل مؤثر در بیماری خودایمنی اغلب چندوجهی هستند:
- ژنتیک: ویژگی‌هایی مثل HLA یا ژن‌های فاکتور سیستم ایمنی (CTLA‑۴، PTPN22 و غیره) ریسک را افزایش می‌دهند.
- محیط: عفونت‌ها (ویروسی vs باکتریایی)، آلودگی، دود سیگار، نور UV و انواع استرس‌ها.
- هورمونی: تأثیرات استروژن و تستوسترون باعث می‌شوند در زنان بیشتر رخ دهند.
- نفوذپذیری روده: اصطلاحاً «leaky gut» باعث جذب مواد آنتی‌ژنیک از طریق خون می‌شود. برای مطالعه و شناخت بیشتر بیماری روده نشت دهنده یا لیکی گات کلیک کنید.
- میکروبیوم: عدم تعادل ترکیب میکروبی (dysbiosis) موجب فعال شدن سیستم ایمنی می‌شود.
بیماری‌های خودایمنی کدامند؟
این بیماری‌ها اتوایمیون خودایمن نیستند بلکه اتوایمیون یعنی خودایمنی، به معنای به‌خطا حمله علیه خود بدن.
✅ بیماری‌های اتوایمیون (خودایمنی) شایع برحسب بافت درگیر:
غده تیروئید
- تیروئیدیت هاشیموتو (کم‌کاری)
- بیماری گریوز (پرکاری)
مفاصل/بافت همبند
- رماتیسم مفصلی (Rheumatoid arthritis)
- لوپوس اریتماتوس سیستمیک (SLE)
- اسکلرودرمی
- پوچین (Sjogren’s syndrome)
پوستی
- آلوپسی آره‌آتا
- پسوریازیس
- یتوبات (Vitiligo)
سیستم عصبی مرکزی و محیطی
- MS مولتیپل اسکلروزیس
- guillain‑Barré گلین باره
- میاستنی گراویس
سیستم گوارش
- کرون و کولیت اولسرو
- بیماری سلیاک
کبد و پانکراس
- هپاتیت خودایمن
- دیابت نوع ۱
پوست و غشا مخاطی داخلی
بیماری پوستی پمفیگوس
کلیه‌ها
- نفروپاتی لومپوسیستیک لوپوسی
- گلومرولونفریت تحت‌حاد
نخاع و سایر اندام‌ها
- بیماری آدیسون (غدد فوق‌کلیوی)
- هیپوفیزیت
- هیپرپیگمنتاسیون
لیست کامل شامل صدها مورد می‌شود و تاکنون بیش از ۸۰ تا ۱۲۰ بیماری خودایمنی شناسایی شده است.
جدول دسته‌بندی بیماری‌های خودایمنی بر اساس ارگان درگیر
| گروه ارگانی | بیماری خودایمنی |
| تیرویید | هاشیموتو ، گریوز |
| مفاصل، بافت همبند | رماتیسم مفصل ، لوپوس ، اسکلرودرمی ، پورفیری، شوگرن |
| پوست | پسوریازیس ، ویتیلیگو ، آلوپسی ، پمفیگوس |
| سیستم عصبی | نوروپاتی ، GBS ، میاستنی گراویس، ام اس التهابی |
| گوارش | کولیک، کرون، سلیاک، بیماری بیلی روز |
| کبد وپانکراس | هپاتیت خود ایمن ، دیابت نوع ۱ |
| کلیه | نفریت لوپوسیستیک ، گلو مرولونفریت |
| غدد فوق کلیوی | آدیسون ، هیپوفیزیت |
| خون و عروق خونی | پورپورا ، ویتیلیا یوروپلاسنیک |
شیوع بیماری‌های خودایمنی در گروه سنی و جنسیت
بیماری‌های خودایمنی نسبت به جنسیت
- زنان بیشترین گروه مبتلا به بیماری‌های خودایمنی: در حدود ۵۰ تا ۷۰ درصد از بیماری‌های خودایمنی در زنان رخ می‌دهند.
- برخی بیماری‌ها مانند SLE، شوگرن، اسکلرودرمی و تیروئیدیت شایع‌تر در زنان‌اند.
- بیماری‌هایی مانند GBS، پمفیگوس، مولتیپل اسکلروزیس ، نسبت جنسیتی کمتری در آنها مشخص است.
بیماری‌های خودایمنی نسبت به سن
سن شروع ممکن است از کودکی تا پیری متغیر باشد:
- دیابت نوع ۱ و سلیاک: معمولاً دوران کودکی
- مولتیپل اسکلروزیس: معمولاً ۲۰–۴۰ سال
- رماتیسم مفصلی: سنین میانسالی، اما جوانان هم درگیر می‌شوند
- SLE: بیشتر در سنین باروری زنان (۲۰–۴۰ سال)
بیماری‌های خودایمنی نسبت به ترکیب جنسیت/سن
- بیماری تیروئیدیت هاشیموتو در زنان ۷ برابر بیشتر است، غالباً در دهه سوم یا چهارم
- SLE: نسبت زنان به مردان تا ۹.۱ می‌رسد
- MS در زنان ۳ برابر بیشتر
- آرتریت روماتوئید حدود دو برابر در زنان شیوع دارد، بطور خلاصه: زنان میانسال بیشترین ریسک را دارند.
درمان بیماری‌های خودایمنی
این بخش بر پایه مصرف داروهای رایج، روش‌های حمایتی و سبک زندگی ارائه می‌شود.
- دارو درمانی در بیماری‌های خودایمنی
- روش‌های حمایتی و سبک زندگی در بیماری‌های خودایمنی
- درمان‌های تکمیلی و جایگزین (Complementary) در بیماری خودایمنی
دارو درمانی در بیماری‌های خودایمنی
داروهای سرکوب‌گر ایمنی
- کورتیکواستروئیدها (مانند پردنیزون): قدرتمند ولی عوارض درازمدت
- امیونو‌سuppressantها: آزاتیوپرین، میکوفنولات مای‌فتیل، سیکلوفسفامید
- متوترکسات: مخصوصاً در رماتیسم مفصلی
داروهای بیولوژیک
- TNF-α blockers: اینفلیکسیماب، آدالیمومب، گولیموماب – برای آرتریت، کرون و پسوریازیس
- IL inhibtors: توسیلیزوماب (IL-6)، ستوکی‌زوماب (IL-6)، سرتولیزوماب
- CTL-4-Ig: اباتاسیپت
- Anti-CD20 (ریتوکسیماب): در SLE، لوپوس نوروپاتی، MS
جایگزینی هورمون یا آنزیم
در تیروئیدیت، آدیسون و دیابت نوع ۱ داروهای جایگزین مانند لووتیروکسین، کورتیکواستروئید و انسولین تجویز می‌شوند.
روش‌های حمایتی و سبک زندگی در بیماری‌های خودایمنی
- فیزیوتراپی برای آرتریت
- تغذیه مناسب در بیماری‌های خودایمنی (مثل رژیم فاقد گلوتن در سلیاک؛ پلی‌فنول‌ها و امگا-۳ در رماتیسم)
- کاهش استرس با یوگا و مدیتیشن
- خواب کافی و حفظ وزن مناسب
- پیشگیری از عفونت (واکسیناسیون: شیمی درمانی ایمن و بیولوژیک‌ها می‌توانند نیاز واکسن افزایش دهد)
درمان‌های تکمیلی و جایگزین (Complementary) در بیماری خودایمنی
- طب سوزنی، طب سنتی
- مکمل‌هایی که اثر ایمنی متعادل‌کننده دارند مانند ویتامینD، امگا–۳، زردچوبه (کورکومین)، پروبیوتیک‌ها
آیا درمان قطعی در بیماری خودایمنی وجود دارد؟
تقریباً همه بیماری‌های خودایمنی در زمره‌ی مزمن قرار می‌گیرند؛ اما مدیریت با هدف باعث ایجاد شرایط زیر می شود :
- کاهش التهاب
- جلوگیری از تخریب بافت
- حفظ کیفیت زندگی
درمان قطعی در موارد خاص ممکن است؛ مثلاً:
- سلیاک با رژیم کاملاً فاقد گلوتن → در بسیاری علائم خاتمه می‌یابد
- برخی آرتریت قلیان‌های بافت همبند در صورت درمان زودرس ممکن است به نوعی خاموش شوند
- در MS با بیولوژیک‌های جدید، پیشرفت بیماری قابل توقف است.
اما عموماً کنترل با داروهای پایدار و پایش دوره‌ای صورت می‌گیرد. مثلاً در SLE، پس از بهبود، دوز دارو نگه‌دارنده تا چندین سال ادامه می‌یابد.
ارتباط کمبود ویتامین/املاح و بیماری‌های خودایمنی
تحقیقات گسترده نشان داده‌اند ارتباط بین کمبود برخی ریزمغذی‌ها و رخداد یا تشدید بیماری برقرار است.
نقش ویتامین D در بیماری‌های خودایمنی
- ویتامین D در تنظیم سیستم ایمنی نقش دارد.
- کمبود آن با افزایش ریسک MS، SLE، روماتوئید مفصلی، دیابت نوع ۱، کولیت اولسرو
نقش روی (Zinc) در بیماری‌های خودایمنی
زینک برای تکامل لنفوسیت‌های T ضروری‌ست، کمبود زینک موجب اختلال در عملکرد ایمنی و خطر عفونت می‌شود.
نقش سلنیوم در بیماری‌های خودایمنی
سلنیوم نقش آنتی‌اکسیدانی دارد؛ کمبود سلنیوم با آلرژی، SLE، تیروئیدیت برخوردار است.
نقش ویتامین B12/فولیک در بیماری‌های خودایمنی
نقشی در عملکرد سیستم عصبی و DNA-سازی دارند؛ کمبود ویتامین B12/فولیک در MS بیشتر دیده شده است.
نقش امگا–۳ (EPA/DHA) در بیماری‌های خودایمنی
امگا۳ ضد التهاب قوی؛ کاهش دهنده یکپارچگی پاسخ ایمنی است؛ امگا ۳ تأثیر مثبت روی رماتیسم مفصلی و SLE وجود دارد.
پس، کمبود انواعی از املاح با افزایش خطر یا تشدید خودایمنی مرتبط است، اما علت مستقیم محسوب نمی‌شود.
مکمل‌ها و تغذیه مفید در بیماری های خود ایمنی
✅ برای کاهش علائم یا پیشگیری بیماری‌های خودایمنی (با تأیید پزشک) معمولاً ویتامین‌های زیر مفیدند:
- ویتامین D3: حفظ سطح خون ۴۰–۶۰ ng/mL → اندام‌های هدف: استخوان، سیستم ایمنی. مانند کپسول نرم ژلاتینی ویتامین D3 2000 واحد ویواتیون
- ویتامین K2: همراه با D جهت سلامت استخوان و جلوگیری از کلسیم‌گذاری نابجا
- امگا–۳ (روغن ماهی): حداقل ۲–۳ گرم EPA+DHA در روز؛ در رماتیسم به کاهش التهابات کمک می‌کند.
- روی / سلنیوم: مکمل برای سطوح پایین توصیه می‌شود.
- کورکومین (زردچوبه): ضد التهاب طبیعی (ژن‌های NF-κB را مهار می‌کند) مانند کپسول کورکومین رازک
- پروبیوتیک‌ها / پری‌بیوتیک‌ها: برای حمایت از روده سالم، DMG یا آنتی‌اکسیدان‌ها
- ویتامین B complex: به ویژه B12 برای بیماران با اختلال عملکرد عصبی
- آنتی‌اکسیدان‌ها (ویتامین C, E): برای جلوگیری از اکسیداتیو و حمایت سلولی
نکته کلیدی: قبل از شروع هر مکمل، اندازه‌گیری سطح آن در خون (پرونکل) ضروری است؛ مصرف بی‌رویّه می‌تواند عوارضی به همراه داشته باشد.
توصیه‌های مهم در بیماری خودایمنی
- تشخیص زودرس داشته باشید:
با انجام تست‌های ایمنی مانند ANA، RF، anti-dsDNA و anti-CCP
- پایش منظم داشته باشید:
پایش عددی CRP، ESR برای ارزیابی سطح التهاب
- پروتکل درمانی شخصی‌سازی‌شده داشته باشید:
بر حسب نوع بیماری، سن، وجود بیماری‌های همراه
- سبک زندگی سالم داشته باشید:
مدیریت استرس، ترک سیگار، ورزش ملایم، خواب مناسب
- رژیم خاص غذایی داشته باشید:
رژیم فاقد گلوتن در سلیاک، رژیم ضد التهابی در رماتیسم
- واکسیناسیون مناسب انجام دهید:
بیماران تحت داروهای سرکوب ایمنی نیازمند مدیریت دقیق هستند
- تحت نظر پزشک خبره باشید:
متخصصین روماتولوژی، غدد، گوارش یا سایر حوزه‌ها بر حسب ارگان درگیر
جمع‌بندی
- خودایمنی به حالتی گفته می‌شود که سیستم ایمنی به قهر با بدن برمی‌خیزد.
- بیش از ۸۰–۹۰ بیماری شناخته‌شده وجود دارد.
- در بیشتر موارد، مزمن و نیازمند کنترل مادام‌العمر هستند، اما در برخی مانند سلیاک با رژیم غذایی نتیجه مطلوب رخ می‌دهد.
- زنان و مخصوصاً گروه سنی ۲۰–۴۰ سال بیشتر تحت تأثیر قرار می‌گیرند.
- کمبود ویتامین‌ها (D/Zn/Se/B12/امگا–۳) با ریسک بالاتر بیماری مرتبط هستند، اما علت اصلی نیستند.
- مکمل‌های غذایی می‌توانند در بهبود کارکرد سیستم ایمنی، کاهش التهاب و سلامت کلی مفید باشند اما همواره باید با بررسی و نظارت انجام شوند.
اگر به یکی از بیماری‌های خودایمنی مبتلا هستید یا علائم آن را دارید، مشورت با پزشک متخصص اولین قدم برای درمان موثر است. سوالی دارید؟ در بخش نظرات بپرسید. 🙂
منابع:
تهیه شده توسط: تیم تولید محتوای فارم آنلاین
